در آثار عطار نیشابوری، «کعبه خلیل» نمادی کلیدی است که به کعبهٔ فیزیکی و تاریخی اشاره دارد که توسط حضرت ابراهیم (خلیل‌الله) و فرزندش اسماعیل بنا شده است. عطار با استفاده از این نماد، نه تنها به اهمیت مذهبی و تاریخی کعبه اشاره می‌کند، بلکه آن را پلی برای بیان مفاهیم عمیق‌تر عرفانی قرار می‌دهد.
مفهوم کعبه خلیل
در نگاه عطار، کعبه خلیل، علاوه بر اینکه یک بنای مقدس است، نمادی از تسلیم، عشق و توحید خالص است. ابراهیم در ساخت این خانه، از خود و تعلقات خود رها شده و تنها برای رضای حق گام برداشته است. از این رو، «کعبه خلیل» به مفاهیم زیر اشاره دارد:
بنیان توحید: کعبه خلیل، نماد مکانی است که برای عبادت خدای یگانه بنا شد. عطار با ذکر نام خلیل‌الله، بر اهمیت توحید و نفی شرک تأکید می‌کند. این کعبه، نقطهٔ مقابل بت‌خانه و نماد مبارزهٔ ابراهیم با بت‌پرستی است.
تسلیم و اطاعت مطلق: ساختن کعبه توسط ابراهیم، تجلی اوج تسلیم او در برابر فرمان الهی بود. عطار این عمل را به عنوان الگویی برای سالکان می‌داند؛ زیرا برای رسیدن به قرب الهی، باید مانند ابراهیم، از خود و هرچه غیر حق است، دست کشید.
عشق خالص: «خلیل‌الله» به معنای دوست صمیمی و خاص خداست. عطار معتقد است که کعبه، حاصل عشق خالص و بی‌شائبهٔ ابراهیم به خداوند است. این عشق، در مقابل بت‌پرستی و هرگونه تعلق دنیوی قرار دارد.
کعبه خلیل در ابیات عطار
عطار در آثار مختلف خود، به‌ویژه در جوهرالذات، به مقام ابراهیم و کعبهٔ او اشاره می‌کند. او از ابراهیم به عنوان الگوی کامل عشق و توحید یاد می‌کند و کعبه را نتیجهٔ این عشق می‌داند.
در ستایش کعبه و سازندهٔ آن:
آنکه مدّاحش خلیل است تولّدگاه او خانهٔ جلیل است
این بیت نشان می‌دهد که عطار، کعبه را «خانهٔ جلیل» (عظیم) می‌داند که سازندهٔ آن (ابراهیم) از سوی خداوند مورد ستایش قرار گرفته است.
کعبه به عنوان مظهر عشق:
ز کعبه یافتم مقصود کعبه از آنم مشتری گشته چو زهره
در این بیت، عطار مقصود از کعبه را، عشق و معرفت می‌داند که از طریق خانهٔ ابراهیم (کعبه خلیل) به آن رسیده است.
کعبه به عنوان نماد توحید:
بکعبه زاد از مادر امیرم از آن شد حلقهٔ او دستگیرم
در این بیت، عطار به تولد امام علی(ع) در کعبه اشاره می‌کند و این واقعه را شاهدی بر پاکی و توحید این مکان مقدس می‌داند. این اشاره، کعبه را نماد توحید خالص و از هرگونه شرکی رها می‌سازد.
نتیجه‌گیری
«کعبه خلیل» در آثار عطار، نه تنها یک مکان مقدس، بلکه نمادی از عشق، توحید و تسلیم مطلق است. عطار با یادآوری این نماد، خواننده را به پیروی از ابراهیم در مسیر فنا و رهایی از تعلقات دعوت می‌کند. در دیدگاه عطار، کعبهٔ ابراهیمی، همان جایی است که سالک باید از خودبینی دست کشیده و خود را تسلیم ارادهٔ الهی کند.